Жануарлар адам тілін түсіне ала ма? Бұл сұрақ ғалымдарды ғасырлар бойы зерттеп келеді. ХХ-ғасырдың басында Германияда болған Ақылды Ганс атты жылқының оқиғасы бұл мәселенің қаншалықты күрделі екенін көрсетеді.
ХХ-ғасыр басындағы атақты жылқы
Ақылды Ганс атты жылқының жаттықтырушысы Вильгельм фон Остен оның неміс тілін түсініп, уақытты айта алатынын, тіпті математикалық есептерді шеше алатынын көрсетті. Дегенмен тәуелсіз зерттеушілер тобы жылқының жаттықтырушысының дене қимылдарынан тек түйсігі арқылы берілетін белгілерге ғана жауап беретінін анықтады. Бұл оқиға жануарлардың адам тілін түсіну қабілеті туралы зерттеулердегі әдіснамалық қателердің маңыздылығын көрсетті.
Жануарлардың тілді түсіну қабілетіне қазіргі зерттеулер
1960-1970 жылдары приматтар, құстар, дельфиндер және басқа жануарлардың тілдік қабілеттеріне қатысты зерттеулер қарқынды жүргізілді. Дегенмен скептиктер жануарлардың тек жаттықтырушыларына еліктейтінін, Ақылды Ганс сияқты жағдайларды қайталайтынын айтты. Көптеген жануарлар дене қимылдары мен дауыс ырғағы сияқты контекстік белгілерді ұға алғанымен, олардың сөздердің мағынасын немесе грамматика сияқты тілдің күрделі ерекшеліктерін түсінетіні әлі де анық емес.
Цюрих университетінің эволюциялық антропология профессоры Саймон У. Таунсенд: «Адамдар көп жағынан ерекше, әсіресе тіл – адамға тән қасиет. Бірақ жануарлардың коммуникация жүйесі мен адамдар арасында ұқсастықтар бар екенін көбірек байқап келеміз», – деді.
Приматтар адам тілін меңгере ала ма?
Жануарлар тілін зерттеудегі ең танымал эксперименттердің бірі – батыс жазық горилласы Кокоға қатысты. Коко ымдау тілінің өзгертілген американдық нұсқасын (ASL) үйренді. 2018 жылы қайтыс болған Коко шамамен 1000 ым қолданып, ағылшын тілінде айтылған 2000-нан астам сөзге жауап бере алатын. Дегенмен сарапшылар Коконың ымдау тілін еркін меңгермегенін, кейде мағынасыз ымдар қолданғанын атап өтті. Психолог әрі лингвист Майкл Томаселлоның пікірінше, приматтар арасында тілдік қабілеті ең жоғары болған – бонобо Канзи. Канзи лексиграмма тақтасы арқылы қарым-қатынас жасады және ағылшын тіліндегі қарапайым сөйлемдерді түсінді. 1993 жылғы зерттеуде Канзи «Қорқынышты маска киіп, Линданы қорқыт» сияқты жаңа сөйлемдерді түсініп, тапсырманы орындады.
Иттер адамдарды түсіне ала ма?
Иттер адамдардың қарым-қатынас үшін қолданатын нақты дыбыстар мен дауыс ырғағына жақсы бейімделген. Мысалы, «әлемдегі ең ақылды ит» атанған Чейзер атты бордер-колли 1000-нан астам сөзді үйренді. 2011 жылғы зерттеуге сәйкес, ол «шұлықты допқа апар» және «допты шұлыққа апар» сияқты командаларды ажыратып, синтаксистің негізгі түсінігін көрсетті. Калифорния университетінің когнитивтік ғылымдар доценті Федерико Россано иттердің тілдік мүмкіндіктерін зерттеу үшін түймелерді пайдаланады. 2024 жылы ол иттердің контекстік белгілерсіз-ақ адам сөйлеуін түсіне алатынын дәлелдеді. Сондай-ақ басқа зерттеу нәтижесі иттердің «отыр» және «қой» сияқты бір дыбыспен ерекшеленетін сөздерді ажырата алмайтынын көрсетті. Қорытындылай келе, жануарлар адам тілін түсінудің шектеулі деңгейіне ие болуы мүмкін, бірақ олардың қабілеті адамдардың тіліндегі күрделі грамматикалық және семантикалық құрылымдарды толық түсінуге жетпейді. Бұл саладағы зерттеулер әлі де жалғасуда, және әрбір жаңа зерттеу бізге жануарлар әлемінің құпияларын ашуға көмектеседі.