Ғылыми әдебиетті талдау негізінде педагогикалық мониторинг жүйесін құруға қатысты әртүрлі көзқарастар қарастырылады. Оның жоғары білім сапасын арттырудағы рөлі мен маңызы анықталады.
Негізгі сөздер: мониторинг, жүйелі тәсіл, интеграциялық процестер, ақпараттық процестер, білім сапасы, модель, педагогикалық технологиялар, принциптер, тиімділік критерийлері.
Соңғы жылдары практикалық қызмет жиі мониторинг сипатын қабылдай бастады, бұл компоненттер мен құрылымдардың интеграциялық өзара әрекеттесуін көздейді және қойылған мақсатқа тиімдірек қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Мониторингтік қызмет түрі тек техникалық мамандықтардың эксклюзивті құқығына айналуды тоқтатып, белсенді түрде басқарушылық, социологиялық, психологиялық және педагогикалық кәсіби салаларға енгізілуде.
Педагогикалық мониторингтің мәні, құрылымы мен нәтижелерін түсіну бойынша ғылыми әдебиеттерде ұсынылған тәсілдерге талдау жасай отырып, қазіргі педагогикалық ғылым мен практикада мониторингке жүйелі көзқарастың қалыптаспағаны айқындалды. Бұл, бір жағынан, ғылыми-зерттеу жұмыстарының практикалық бағыттылығын төмендетсе, екінші жағынан, педагогикалық қызметтің теориялық негізділігін әлсіретеді.
Қазіргі маман кез келген салада деректер базасын жобалау және жасау дағдыларын меңгеруі тиіс, себебі бұл көптеген күнделікті тапсырмаларды автоматтандырып, орындауды жеделдетуге көмектеседі. «Мониторинг» түсінігінің пайда болуы ақпараттық қоғамның дамуына байланысты болды, өйткені ол әртүрлі объектілер мен құрылымдардың жағдайы туралы объективті және субъективті мәліметтерге қажеттілік туғызды. Бұл түсінік педагогикада да қолданылып, мониторинг білім беру саласындағы ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және тарату жүйесі ретінде қарастырылады. Бұл жүйе ғылыми зерттеулер жүргізу немесе басқару бақылауын ұйымдастыру үшін қолданылатын әдістер мен тәсілдерді білдіреді.
Адамзаттың кез келген қызмет саласында оң динамикаға қол жеткізу үшін оны түсінетін және қабылдайтын жүйенің болуы маңызды. Бұл оқу орындарының рейтингін анықтауға және оқытушылардың ерекше назар аударуы қажет бағыттарды көрсетуге мүмкіндік берді. Алайда, мұндай мониторингті ұйымдастыру кезінде білім беру жүйесінің күрделілігі мен көп қырлылығы оның жағдайын объективті түрде бағалауға кедергі келтірді.
Әр түрлі білім беру деңгейлерінде педагогикалық мониторинг жүйесін құруға талпыныстар жасалып, педагогикалық еңбекке қатысты түрлі аспектілер зерттелуде. Бұл мәселенің маңыздылығын көптеген монографиялар мен мақалалар дәлелдейді. Кейбір мәселелер бойынша анықтықтың жоқтығы және әртүрлі көзқарастардың болуы зерттеушілерге ізденіс пен жаңашылдық режимінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл жағдай ғалымдардың көптеген еңбектерінің негізгі мақсатын айқындайды: бар әдіс-тәсілдерді жинақтап, жүйелеп, олардың негізінде теориялық модель құрып, оны тәжірибе жүзінде сынау арқылы тиімділік немесе тиімсіздігін көрсету. Модельдің тиімділігінің көрсеткіші білім беру сапасын арттыру болуы тиіс. Алайда бұл тек объективті ақпаратқа негізделген процесті жетілдіру арқылы ғана мүмкін болады. Сондықтан, білім беру сапасын арттыру туралы айту тек мониторинг нәтижелері білім беру процесінің барлық қатысушылары (субъектілері) үшін инновациялық қызметке негіз болған кезде ғана сөз болуы мүмкін. Мониторингтің субъектілері ретінде білім беру процесінің барлық қатысушылары табылады. Олардың қатысу дәрежесі әртүрлі болғанымен, барлығы (оқытушылар, студенттер, ата-аналар, қоғам) ақпарат алады және оны талдайды. Мысалы, қоғам білім беру мекемесі туралы мәлімет алады. Осы ақпарат негізінде қоғамдық пікір қалыптасады. Бұл пікірді зерттеген студент өз таңдауы бойынша сол мекемені таңдайды және т.б.
Әрбір білім беру субъектісі, өз кезегінде, жоғары деңгейдегі құрылымдардың объектісі болып табылады. Мониторинг объектілері білім беру процесі мен оның нәтижелері, білім беру процесінің барлық қатысушыларының жеке сипаттамалары, олардың қажеттіліктері мен білім беру мекемесіне деген көзқарастары болып табылады.
Білім беру бағдарламасының деңгейінде мониторинг объектілері мыналар болуы мүмкін:
• бағдарлама немесе пәнді меңгеру процесі;
• оқудағы интеграциялық процестер;
• оқу мазмұнын, әдістемелерді, оқыту технологияларын, оқу материалын меңгеру құралдарын жаңарту және жетілдіру процесі;
• білім беру процесінің сапасы және т.б.
Педагогикалық мониторинг жүйесін енгізу процесіне талқылау және түзетулер енгізу кезеңдері міндетті түрде алдынан өтеді. Мониторинг – ақпараттық кеңістікті өзгертуге мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі, себебі ол ақпараттың жеделдігін, объективтілігін және қолжетімділігін арттырады. Сондықтан мониторингтің мақсаты – білім беру саласында болып жатқан барлық өзгерістерді жедел анықтау. Алынған объективті деректер басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз болып табылады. Педагогикалық мониторинг жүйесін ұйымдастыру барысында объективті және субъективті қиындықтар мен кедергілер туындауы мүмкін. Бұл жерде келесі факторларды ескеру қажет: қолданылатын әдістемелердің сапасы, мамандардың дайындығы, олардың кәсіби дағдыларын жетілдіру мүмкіндігі. Бұл факторларды елемеу емес, керісінше, теріс әсерлерді минимизациялап, мүмкін болатын мәселелерді алдын алу керек. Мониторинг педагогикалық технология ретінде тек ақпаратты жүйелендіруге мүмкіндік беріп қана қоймай, сондай-ақ тиімді жұмыс істейтін педагогтарды материалдық ынталандырудың тиімді механизміне айналуы мүмкін және олардың біліктілігін арттыруға негіз бола алады.
Қазіргі уақытта білім беру процесінің әртүрлі субъектілерінің қызметін бағалау бойынша кейбір анықсыздықтар инновациялар мен жинақтауға арналған көбірек мүмкіндіктер ашады. Тәрбие теориясы одан да көп мүмкіндіктер береді, себебі «тәрбие» түсінігі көпқырлы және сандық өлшеулерге қиындық туғызады. Сол сияқты, «құзырет» түсінігімен де дәл осындай жағдай қалыптасқан. Мәселе мынада, нақты әрекеттер жүйесі, жұмыс әдістемесі жоқ. Білім берудің үздіксіздігі принципі орта кәсіптік білім беру мекемелерінің осы үдерісте белсенді қатысуын көздейді [7]. Ұсынылған педагогикалық мониторинг моделінің айқын артықшылығы оның универсалдығы, орта кәсіптік білім жүйесіне бейімделгендігі, үздіксіз білім беру жүйесін құру жағдайында жарамдылығы болып табылады. Қолданудың қарапайымдылығы, алынатын деректердің объективтілігі — мониторингтің қажетті шарттары. Алайда, аймақтық ерекшеліктерді ескермей кетуге болмайды. Бұл компонент тиімді әрекет ететін модельдің бағалау критерийлерінің бірі болуы тиіс. Белгілі бір аймақтың экономикалық жағдайы, қоғамның маманға қойған талаптары — бұл түлекті даярлау мен оқу орнының білім сапасы саласындағы саясатын анықтаудың негіздері болады.
Білім беру сапасы мәселесін шешу білім беру мекемелері сыртқы ортадағы өзгерістерге, қоғамның қажеттіліктеріне, әлеуметтік тапсырысқа қаншалықты уақытында және дұрыс жауап беретіндігіне, таңдалған әдістер мен технологиялардың қаншалықты тиімді және педагогикалық негізделгендігіне, білім беру мекемесінің қызметін бағалау қаншалықты объективті, тәуелсіз және жүйелі болатынына байланысты. Қазіргі білім беру сапасын бағалау жүйесі — Қазақстанның бүкіл Еуропалық және дүниежүзілік білім беру кеңістігіне ену жолындағы тағы бір қадам.
Педагогикалық мониторингтің жинақталған мақсаты — оның қызметтік мәнін көрсететін педагогикалық ақпарат. Педагогикалық ақпарат диагностика-прогноздық, жеке тұлғалық мақсатқа бағытталған, педагогикалық-коммуникативтік, интегративті, әлеуметтік-нормативті сипатқа ие және білім беру қызметінің субъектілеріне жеке, топтық немесе ұйымдастырушылық мағыналарды өзектендіру негізінде тәрбиелік әсер етеді деп есептеледі.
Мониторинг принциптері
Мониторинг нәтижесінде педагогикалық ақпарат алу үшін, ол келесі принциптер жүйесіне негізделіп жүргізілуі керек:
• диагностикалық-прогностикалық бағыттылық;
• тұлғалық мақсатқа бағытталғандық;
• педагогикалық коммуникативтілік;
• ақпараттық интегративтілік;
• әлеуметтік-нормативтік шарттылық;
• ғылыми негізділік;
• үздіксіздік;
• тұтастық;
• сабақтастық.
Бұл ретте, диагностикалық-прогностикалық бағыттылық, тұлғалық мақсат қабағытталғандық, педагогикалық коммуникативтілік, ақпараттықинтегративтілік, әлеуметтік-нормативтік шарттылық принциптеріпедагогикалық ақпараттың функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Ғылыми негізділік принципі педагогикалық ақпарат алу үшін қолданылатын ғылыми формалар, әдістер мен құралдарды көрсетеді. Үздіксіздік, тұтастықжәне сабақтастық принциптері мониторинг технологиясын әзірлеуге негізболу керек. [1]
Педагогикалық мониторинг технологияларын әзірлеу әдістері
Педагогикалық мониторинг технологияларын әзірлеу барысында тиімдіқолдануға болатын негізгі эмпирикалық және теориялық әдістерге мыналар жатады:
• бақылау;
• сауалнама (интервью, анкета);
• әңгімелесу;
• табиғи және диагностикалық эксперименттер;
• модельдеу.
Бұл әдістер алынған нәтижелердің валидтілік деңгейін қамтамасыз ететінквалиметриялық контексте қолданылуы керек.
Практика көрсеткендей, педагогикалық мониторинг барысында жоғары оқуорнында білім беру қызметінің субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды зерттеу үшін ең тиімді әдіс – субъектілердің сауалнамаәдісімен сұралуы. Сауалнамалар құрастыру шкала бойынша қарым-қатынастарды анықтау негізінде жүргізілуі тиіс, ал нәтижелерді алу қарым-қатынастар матрицасын өңдеу барысында жүзеге асырылады. [3] Жеке тұлғалар мен топтардың дамуын бақылау үшін оқу процесініңнормативтік іздеу модельдері, оқытушы-профессор құрамы, әкімшілік-басқарушылық құрамы, курс және оқу тобының қызметі қолданылуы қажет. [2]
Педагогикалық мониторинг алгоритмі екі кезеңнен тұруы керек.
Бірінші кезең — тәжірибелік-ізденістік кезең. Оның негізгі мақсатыпедагогикалық мониторингтің негізгі процедураларының теориялықнегізделуін, практикалық іске асырылуын және педагогикалық маңыздылығынемесе тиімділігін дәлелдеу болып табылады. Тәжірибелік-ізденістік компонент әдетте келесі кезеңдерді қамтиды: дайындық, бейімделу, бастапқы диагностикалық, мазмұнды-технологиялық, қорытынды диагностикалық.
Екінші кезең — конструктивті-ұйымдастырушылық кезең. Бұл кезеңніңмақсаты — жоғары оқу орнында білім беру іс-әрекетінде педагогикалық маңызы бар және тиімді мониторинг процедураларын іске асырудықамтамасыз ету. Ол келесі кезеңдерден тұрады:
• нормативтік;
• ұйымдастырушылық;
• ғылыми-методологиялық.
Нормативтік кезеңде білім беру процесінде педагогикалық мониторинг технологиясын іске асыруға арналған ережелер мен нұсқаулықтар әзірленеді.
Мониторингтің тиімділігіне арналған критерийлер
Педагогикалық мониторингтің тиімділігінің деңгейін анықтауда бізмониторинг қатысушыларының алған ақпараттың маңыздылығын субъективті-рефлексивті бағалау нәтижелерін негізге аламыз.
Мониторингтің тиімділігінің көрсеткіштері ретінде педагогикалық мониторинг принциптеріне қойылатын келесі талаптар қабылданады:
• ақпарат этикалық тұрғыдан сақталған және тұлғаның жеке құқықтарынбұзбайды;
• ақпарат жеке тұлғаның және топтың білім беру қызметінің мақсаттарыннақтылауға көмектеседі;
• ақпарат кәсіби даярлық деңгейін бағалауға және кәсіби өзін-өзіжетілдірудің ең тиімді жолдарын анықтауға көмектеседі;
• ақпарат тұлғаны өзінің кәсіби деңгейін арттыруға ынталандырады жәнетұлғалық өзін-өзі дамытуға стимул береді;
• ақпарат білім беру қызметінің қатысушылары арасында конструктивтідиалогты қолдайды;
• ақпарат кәсіби топтардағы пайда болатын мәселелерді рационалдышешуге жағдай жасайды;
• алынған ақпарат білім беру қатысушылары арасындағы өзара түсіністіктіжақсартуға көмектеседі;
• ақпарат агрессивті емес сипатқа ие және тұлғаға жеткілікті түрдеқолжетімді;
• ақпарат қарым-қатынас мәдениетін арттыруға көмектеседі;
• ақпарат білім беру процесінде Мемлекеттік білім беру стандартыныңталаптарының орындалуын бағалауға мүмкіндік береді.
Осылайша, педагогикалық мониторингтің ұсынылған методологиясы нақтымониторинг технологияларын әзірлеудің теориялық негізі болып табылады. Әрбір технологияның ерекшелігі педагогикалық мониторингтің объектісі мен пәніне, педагогикалық ақпаратты алу тәсілдері мен құралдарына, сондай-ақпедагогикалық мониторингке қатысатын субъектілерге байланысты болады. [4]
Білім беру процесін кешенді мониторингтеу
Білім беру құрылымдарының мониторингі келесі аспектілерді қамтиды:
• түлектердің білім беру сапасына қанағаттану мониторингі;
• тұтынушылар мен тапсырыс берушілердің қанағаттану мониторингі;
• оқытушылардың білім беру бағдарламаларын іске асырудағы жұмысынақанағаттануының мониторингі;
• профессорлық-оқытушылық құрамның сапасын мониторингтеу.
Қосымша кәсіби білім беру саласында мониторингтің маңызы
Мұғалімдердің біліктілігін арттыру және қайта даярлау бағыттары, сондай-ақ білім беру мекемесінде немесе білім беру бөлімшесінде жүзеге асырылатынжұмыстар туралы ақпарат, сондай-ақ білім беру бағдарламаларынақаржыландыру көздері туралы мәліметтер білім беру сапасын бағалаудың сыртқы параметрлеріне жатады. Сонымен қатар профессорлық-оқытушылыққұрамның құрылымы және олардың біліктілік сипаттамалары, оқу үдерісінежәне әдістемелік қамтамасыз етуге қатысты ақпараттар да маңызды.
Сыртқы параметрлер:
• мұғалімдердің біліктілігін арттыру және қайта даярлау бағдарламаларытуралы ақпарат;
• студенттерді қабылдау көрсеткіштері, олардың оқу формалары бойыншатаралуы;
• оқу бағдарламаларын қаржыландыру көздері туралы ақпарат;
• профессорлық-оқытушылық құрамның құрылымы және біліктіліксипаттамалары;
• педагогикалық кадрларды біліктілігін арттыру жүйесінің ғылыми-методологиялық қамтамасыз етілуі.
• Студенттердің оқу жетістіктері туралы мәліметтер;
• Непрерывті педагогикалық білім жүйесінің инновациялық әлеуеті;
• Оқытуда қолданылатын заманауи технологиялар мен электрондық оқуқұралдары, курстардың электронды өнімдермен жабдықталуы.
Ішкі параметрлер:
• Профессионалдық қызметке дайындықтың әрбір компонентініңқалыптасқандығы туралы ақпарат (деңгейі мен көлемі бойынша);
• Оқу нәтижелері бойынша дайындықтың қалыптасу деңгейінің өзгеруітуралы ақпарат.
Ақпарат көздері субъективті және объективті деп бөлінеді.
Қорытынды модель мен басқару жүйесі
Сонымен, білім беру сапасының мониторингінің кешенді деректеріненегізделе отырып, кәсіби қызметке дайындықтың қалыптасу деңгейібойынша өзгерістерді бағалау, алынған нәтижелерді талдау негізінде білімберу ұйымында қосымша кәсіби білім сапасын басқарудың концептуалдықмоделі құрылып, қосымша білім беру қызметтерінің сапасын бақылаудыжүзеге асыру жоспарланады. [5]
Кафедралар үшін мониторингтің маңызы
Кафедралар үшін бірінші кезекте мониторингтің мазмұндық нәтижесімаңызды. Олар әрбір құрылымдық бөлімшені меңгеру туралы толық ақпараталады. Мұндай деректер негізінде жыл сайын бірқатар құрылымдықбөлімшелер анықталады, олар қиындықтар тудырады, бұл сол қиындықтарды жеңу үшін әдістемелік ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.
Педагогикалық мониторинг жүйесі
Педагогикалық мониторинг жүйесі білім деңгейін бақылап, динамиканыанықтап, мұғалімдердің пәндерді оқыту сапасын бағалауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл білім беру мазмұнының өзекті мәселелері бойынша әдістемелік жұмысты жандандыруға және педагогикалық мониторинг деректері негізінде оқу бағдарламаларын түзетуге мүмкіндік береді.
Мониторингтің тиімділігі
Объективті, валидті, сараланған бақылау жүйесі, оқудың барлық кезеңіндежүзеге асырылған кезде білім, дағды және іскерлік дағдыларды меңгерудің жоғары нәтижелерін қамтамасыз етеді.
Мониторингтің педагогикалық ғылым мен практикадағы орны
Қазіргі уақытта мониторинг педагогикалық ғылым мен практиканың екінегізгі аспектісі бойынша қолданылады. Біріншіден, ол білім беру үдерісіндегі педагогикалық технология ретінде, ағымдағы білім беру мәселелерін шешуге ықпал етеді. Екіншіден, ол ғылыми зерттеулер немесебасқару бақылауы барысында ақпарат алу құралы ретінде қызмет етеді.
Қорытындылай келе, жоғарыда аталған принциптердің маңыздылығына тоқталатын болсақ, олар мониторингтік талдаудың ерекше негізін құрайды, оның концептуалдық аппаратының каркасын жасайды. Зерттеу қызметінің негізгі ережесі ретінде бұл принциптер зерттеуге жалпы бағдар беріп, тек қажетті ақпаратты жинап, өңдеуге және талдауға ғана емес, оны бағалап, әрі қарай жұмыс жүргізу қажеттігін де көрсетеді, бұл педагогикалық мониторингтің түпкі мәнін құрайды.
Педагогикалық мониторинг әдісін меңгеру — бұл педагогикалық мәдениеттің методологиялық негіздерін игерудің бір бөлігі, сондай-ақ педагог-зерттеушінің конструктивті-әрекеттік көзқарасын қалыптастырудың маңызды элементі болып табылады, оның маңызы педагогикалық ғылым мен практиканың қазіргі кезеңінде рецептивті-рефлексивті көзқарастанконструктивті-әрекеттік көзқарасқа көшу барысында артады. Бұл өз кезегінде әрбір педагогтың кәсіби өзін-өзі айқындауының міндетті шарты болыптабылады. Мұндай мәдениетті иемденген және осы негізде тұрған оқытушы тек өз қызметін концептуалды түрде түсініп қана қоймай, сондай-ақ қазіргібілім беру мақсаттарына сәйкес оқыту технологияларын өздігінен құрастыра алады.
Пайдаланылған әдебиеттер
• Бардовский Г.А., Нестеров А.А. Управление качеством образовательного процесса. СПб, 2001.
• Горб В.Г. Педагогический мониторинг в вузе: методология, теория, технологии. Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2003. 387 с.
• Горб В.Г. Педагогический мониторинг образовательного процесса как фактор повышения его уровня и результатов // Стандарты и мониторинг в образовании. 2000. № 5. С. 33-37.
• Горб В.Г. Технологические аспекты педагогического мониторинга взаимоотношений субъектов образовательной деятельности в вузе // Стандарты и мониторинг в образовании. 2003. № 2. С. 46-52.
• Казакова Н.Е., Валеева И.А. Оценка качества подготовки учителя в системе непрерывного образования // Современные диагностические и оценочные средства для аттестации качества образования и применение компьютерно-информационных технологий. М: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. 2006.
• Кузьмина Н.В. Акмеологическая теория повышения качества подготовки специалистов образования. М. 2000.
• Стратегия и тактика управления качеством образования / В.Н. Нуждин [и др.]. Иваново, 2003.
Нурланқызы Аяжан