Қазақтың ежелден келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде айтыс – халық рухының тірі тынысы, ел жүрегінің лүпілі. Бұл өнер түрінде тек ерлер ғана емес, нәзік жанды ақын әйелдер де өзінің өршіл үнімен, өткір тілімен, терең ойымен көрінген. Олар тек сөз жарысында бәсекелес қана емес, ұлттық болмысты, әйел затының парасат-пайымын танытушы тұлғалар ретінде айтыс сахнасында айрықша орын алды.
Ақын әйелдер – сөз майданындағы дара бейнелер
Қазақ айтыс өнерінде Қараөткелдің Қуандық қызы, Сара Тастанбекқызы, Ұлбике Жанкелдіқызы, Ақбала, Кенжеш секілді нәзік жандар өз заманының рухани көшбасшылары бола білді. Олар әлеуметтік теңсіздік, әйелдің қоғамдағы орны, тағдыр мен махаббат жайлы терең толғап, тек айтыскер ғана емес, азаматтық көзқарасы қалыптасқан тұлғалар екенін көрсетті.
Сара Тастанбекқызы мен Біржан салдың айтысы – тек көркем сөз жарысы емес, екі әлеуметтік көзқарастың, екі танымның қақтығысы. Сара бұл айтыста әйел теңдігі мәселесін алғаш көтерген қайраткер ақын ретінде танылады. Оның:
«Жігіттің кім екенін көріп білмей,
Қосағым деп барайын ба мен біреуге?»
– деген сөздері ХХ ғасыр басындағы ағартушылық ой-пікірдің, жаңашылдықтың айғағы.
Әйел ақындар – рухани ұлт бейнесінің жаршысы
Ақын әйелдер образын айтыстағы сыртқы келбетпен ғана емес, ішкі рухымен танимыз. Ұлбике ақынның айтыстағы батылдығы, Ақбаланың тапқырлығы, Кенжештің шешендігі – олардың тек поэзиялық дарынын ғана емес, заман шындығын жүрек сүзгісінен өткізе білген терең болмысын паш етеді.
Олардың өлеңдерінде әйелдің нәзік табиғаты мен өмірлік күресі қатар өріледі. Олар өз тағдырын, арман-мұратын айтыс арқылы өрнектеп, келер ұрпаққа рухани бағдар қалдырды.
Заманауи айтыстағы ақын қыздар: дәстүр жалғастығы
Бүгінде де айтыс сахнасында танылып жүрген Айнұр Тұрсынбаева, Сара Тоқтамысова, Жансая Мусина сынды ақын қыздар осы дәстүрді жалғастырып келеді. Олар ұлттық мүдде, қоғамдағы өзекті мәселелер мен әйел болмысы жайлы өз толғамдарын жас буынға жеткізуде.
Қорытынды
Айтыстағы ақын әйелдер образы – қазақтың рухани тарихындағы алтын арқау. Олар тек көркемсөз шебері емес, ұлттық сана, азаматтық үн, нәзік жан мен қайсар рухтың тоғысқан тұлғасы. Бұл бейнелер бүгінгі әдебиеттануда, гендерлік зерттеулерде, ұлттық мәдениетіміздің тұтас келбетін зерделеуде ерекше маңызға ие. Айтыстағы ақын әйелдердің рухани мұрасы – қазақ қызының асқақ бейнесі, ақындықтың биік шыңы.
Темирешова Нұргүл Насебенқызы